БҰҰ саммиті.78 ГА сессиясы. Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев

20 қыркүйек, 2023 жыл. БҰҰ штаб-пәтері, Нью-Йорк, АҚШ

– Қауіптің мәні Біріккен Ұлттар Ұйымының Жарғысында бекітілген халықаралық құқықтың іргелі қағидаттарының бір мезгілде эрозиясынан туындайды. Бұл тіректердің жойылуы халықаралық қатынастардың қалыптасқан жүйесіне барған сайын ауыр салмақ түсіріп, қарама-қайшылықты тудырады. Негізгі халықаралық құқықтық актілерді сақтамау, тоқтата тұру және одан бас тарту тәжірибесі өте алаңдатады, өйткені бұл қайтарусыз нүктеге әкелуі мүмкін. Бұл жағдай сауда жүйесін бұзып, экономиканы қозғайтын жеткізу тізбектерін әлсіретіп, азық-түлік қауіпсіздігіне зиянын тигізіп, инфляцияны жеделдетеді. Қалыптасқан келеңсіз ағымдар адамдардың қасіретін одан әрі асқындырып отыр. 108 миллион адам ел ішінде қоныс аударуға мәжбүр, 1 миллиардтан астамы кедейшілікте өмір сүреді, 2 миллиард адам ең қажетті дәрі-дәрмектерге қол жеткізе алмайды. Мұның түпкі нәтижесі адамзаттың болашақта әлемнің тұрақты дамуына деген сенімін жоғалтуы мүмкін. Өскелең ұрпақ өздеріне мұра болатын дүниенің жақсы дүние болатынына енді сенбейді. Сондықтан Қазақстан БҰҰ Жарғысының қағидаттарына мызғымас адалдығын қуаттау қажет деп санайды.

– Диалог – жаңа қағидаттар мен нормалар бойынша келісімге келуге мүмкіндік беретін қолайлы жағдай жасаудың бірден-бір жолы. Барлық күш-жігерге қарамастан, әлемнің көптеген аймақтарында қақтығыстар жалғасуда. Біз барлық тараптарды БҰҰ Жарғысы мен халықаралық құқықтың жалпыға танылған нормалары негізінде қақтығыстарды дипломатиялық жолмен шешуге шақырамыз. Осыған байланысты Қазақстан Украина дағдарысын саяси жолмен реттеуді қолдау үшін түрлі мемлекеттер мен елдер топтары ұсынған барлық күш-жігер мен жоспарларды жоғары бағалайды. Халықаралық дауларды шешуде әрқашан дипломатия мен диалог басым болуы керек. Сондықтан, біз жаһандық институттардың жалғыз қалыптасқан жүйесін тұрақтандыру үшін бар күш-жігерімізді бірлесіп жұмсауымыз керек.

– Кеңестегі «орта державалардың» және барлық дамушы елдердің дауысы күшейтіліп, анық естілуі керек екеніне терең сенімдімін. Қауіпсіздік Кеңесі тығырықтан шыға алмайтындай көрінгендіктен, басқа елдер, соның ішінде Қазақстан да бейбітшілік пен қауіпсіздікті сақтауда үлкен рөл атқаруы үшін ол көбірек өкілдік ету керек. Біздің аймақта қатысушы елдердің белсенділігінің артуы Азиядағы өзара іс-қимыл және сенім шаралары кеңесін континентте медиация мен бітімгершілікке үлес қосуға қабілетті толыққанды халықаралық ұйымға айналдырудың оң факторына айналды. Сол сияқты Қазақстан да Шанхай ынтымақтастық ұйымының қазіргі төрағасы ретінде әділетті бейбітшілік пен келісім үшін Дүниежүзілік бірлік бастамасын алға тартты. Сізді қосылуға шақыратын бұл бастама қауіпсіздіктің жаңа парадигмасын, әділ экономикалық ортаны және таза планетаны қамтиды. Жаһандық Оңтүстік пен Жаһандық Солтүстік арасындағы ашық диалог оның орталық нүктесі болып табылады.

«Сондықтан ядролық күн тәртібінің логикасын қайта қарау керек. Ядролық қарудан азат әлем құру жолындағы ядролық державалардың өзара сенімі мен ынтымақтастығы ғана жаһандық тұрақтылықты қамтамасыз ете алады. Осыған байланысты Қазақстан Ядролық қаруға тыйым салу туралы шартқа өзінің бұрынғысынша берілгендігін мәлімдейді. Біз қарусыздану және таратпау саласындағы жаңа тетіктерді әзірлеуді қолдаймыз. 2045 жылға қарай ядролық қаруды жоюдың стратегиялық жоспары көшбасшылардың осы буынының жаһандық қауіпсіздікке қосқан ең маңызды үлесі болуы мүмкін.

– Біз Бас хатшының «Бейбітшілік үшін жаңа күн тәртібін» құптаймыз. Бұл стратегиялық құжат әлемдегі сенім вакуумы мен өсіп келе жатқан дұшпандыққа қарсы тұруы керек. Келесі жылы өтетін Болашақ саммитінде Қазақстан Болашақ пактінің қабылдануында сындарлы және қолдаушы рөл атқарады. Бірақ бейбітшілікті іздеу тек қаруға тыйым салу немесе декларацияға қол қою ғана емес. Бейбітшілік мәдениетін қалыптастыруда дінаралық және конфессияаралық диалог басты рөл атқарады. Сондықтан соңғы кездегі қасиетті кітаптарды терең құрметтемеу әрекеттері бізді алаңдатады. Исламға немесе кез келген басқа дінге қарсы мұндай айуандық әрекеттерді еркіндіктің, сөз бостандығының және демократияның көрінісі деп қабылдауға болмайды. Барлық қасиетті кітаптар, соның ішінде Құран да бұзақылықтан құқықтық қорғауға лайық. Ақырында, бейбітшілік мәдениеті әртүрлілік пен өзара сыйластықтағы бірлік принциптеріне ғана негізделуі мүмкін. Сондықтан мен Астанада өтіп жатқан Әлемдік және дәстүрлі діндер көшбасшылары съезінің маңызды рөлін мақтан тұтамын.

– Тәуелсіздік, аумақтық тұтастық, егемендік – халқымның қазір де, болашақта да бағыт-бағдар беретін басты ұстанымдары. Біз негізгі одақтастарымызбен барлық стратегиялық мәселелер бойынша ынтымақтастықты жалғастырамыз.

«Оған қол жеткізу үшін бізге ДСҰ қағидаттары мен ережелеріне негізделген ашық, ашық және инклюзивті көпжақты сауда жүйесі қажет. Біз сондай-ақ жаһандық азық-түлік қауіпсіздігін жақсарту туралы ойлануымыз керек. Өткен жылы әлем халқының 10% дерлік аштық мәселесіне тап болды. Азық-түлік қауіпсіздігі, оның ішінде өндіріс көлемі, сондай-ақ азық-түлік өнімдерінің экспорты мен импорты туралы ақпаратпен ерікті түрде алмасуды жандандыру қажет. Біз халықаралық қауымдастықтың азық-түлік дағдарысына ден қоюды қаржыландыруын ашық бақылауды қамтамасыз ету үшін бірлесіп жұмыс істеуіміз керек. Қазақстан азық-түлікпен қамтамасыз етудің өңірлік хабы ретінде әрекет етуге дайын. Ол үшін бізде барлық қажетті ресурстар, инфрақұрылым және логистика бар. Қазақстан қазірдің өзінде Азия мен Еуропа арасындағы құрлық транзитінің 80%-ға жуығы өтетін сенімді байланыс болып табылады. «Орта дәліз» деп аталатын Транскаспий халықаралық көлік бағыты Шығыс пен Батыс арасындағы өзара іс-қимылды айтарлықтай нығайта алады. Бұл бағыт жүктерді теңіз арқылы тасымалдауға кететін уақытты екі есеге қысқартып, негізгі нарықтар арасындағы сауда қарқынын арттырады.

«Тіпті біз 2030 жылға қарай жаһандық температураның 1,5 градусқа дейін көтерілуін сәтті шектесек те, бұл екіталай болып көрінетін болса да, Орталық Азияда 2-2,5 градусқа көтерілуіміз мүмкін». Климат жөніндегі Париж келісімі ұзақ жолды басып өтсе де, біз бәріміз нөлдік көміртекті болашаққа ұмтылуымыз керек. Климаттық күн тәртібі сауда және инвестициялық ынтымақтастықты шектейтін шараларды енгізу үшін пайдаланылмауы керек. Оның орнына, біз жасыл жұмыс орындарын инвестициялауды, қазбалы отынды субсидиялауды тоқтатуды және әйелдердің әртүрлі деңгейдегі барлық климаттық іс-шараларға әділдігін, қосылуын және қатысуын қамтамасыз етуді қоса алғанда, БҰҰ-ның Климатқа қарсы іс-қимылдары сияқты оң өзгерістерге назар аударуымыз керек. Дегенмен, тиісті қаржыландырусыз климаттың өзгеруімен күресудің өршіл жоспарлары іске аспай қалады.

– Алматыда климаттың өзгеруі және жасыл энергетика бойынша Орталық Азияға арналған жобалық кеңсені ашу туралы Қазақстанның бастамасы осы мәселелерді шешуге көмектесе алады. Біз 2026 жылы БҰҰ қамқорлығымен Қазақстанда аймақтық климаттық саммитті өткізуді асыға күтеміз.

«Біз саяси ерік-жігер мен экономикалық ресурстарды осы маңызды жаһандық мәселені шешу үшін климаттың өзгеруіне қарсы іс-қимылмен бірге біріктіруіміз керек. Келесі жылы Қазақстан Халықаралық Аралды құтқару қорына төрағалық етеді. Біз қоршаған ортаның одан әрі нашарлауына және мұның бір кездері планетада төртінші орын алған көлдің айналасындағы өмір сүру құралдарына әсер етуіне жол бермеу үшін жұмысты жалғастырамыз. Бүгінгі таңда әлемдегі ең үлкен көл Каспий теңізі де экологиялық проблемалармен бетпе-бет келіп отыр, оның ішінде тайыздану, судың ағуы, өсімдіктер мен жануарлар дүниесінің ластануы. Каспий теңізін құтқару ұзақ мерзімді халықаралық ынтымақтастықты қажет ететін ортақ басымдық мәселесі болуы керек.

– Ауғанстан тұрақты, гүлденген мемлекет және сенімді сауда серіктесіне айналуы тиіс. Алматыда БҰҰ-ның Орталық Азия мен Ауғанстан үшін ТЖМ Аймақтық орталығын құру бастамасын қолдауға шақырамын.

– Менің жеке кредом – заң үстемдігі – барлық жағдайда да үстем болуы керек. Саяси реформалар мен адами капиталға инвестиция ғана экономикамызды тұрақты әрі берік ете алатынын түсінеміз.

– Жас ұрпақтың денсаулығы, әл-ауқаты және жақсы білім алуы – Қазақстанның мемлекеттік саясатының негізгі басымдықтары. Елімізді болашаққа бастайтын жас ұрпаққа үміт артамын. Біз елде де, шетелде де осы жақсы болашақ үшін жұмыс істейміз. Біріккен Ұлттар Ұйымының негізінде жатқан бірлік пен ұжымдық іс-әрекет рухын жандандырайық. Жақсырақ әлем құруға деген ортақ міндетіміз біздің айырмашылықтарымыздан асып түсуі керек екенін есте ұстайық. Қазақстан БҰҰ-ның барлық мүше-мемлекеттерімен неғұрлым жарқын, әділ және орнықты әлем құруда ынтымақтасуға дайын.